Muhammed Mustafa SAV

el-Câmiu’s-Sahîh

(el-Câmiʿu’l-kebîr)

الجامع الصحيح

Tirmizî

İsmail Lütfi Çakan tarafından yazılan,
İslam ansiklopedisindeki "Tirmizi"
başlıklı makaleden özetlenmiştir.

Tirmizî’nin (ö. 279/892) Kütüb-i Sitte’ye dahil olan eseri.

Sünenü’t-Tirmiẕî, Câmiʿu’t-Tirmiẕî, Ṣaḥîḥu’t-Tirmiẕî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥ, el-Câmiʿu’l-kebîr gibi değişik adlarla kaynaklara geçmiş olan eser daha çok Sünenü’t-Tirmiẕî adıyla meşhur olmuştur. Sadece ahkâm hadislerini değil câmi‘lerde bulunan diğer konulara dair hadisleri de ihtiva ettiği için el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ veya el-Câmiʿu’t-Tirmiẕî ismi de yaygın olarak kullanılmaktadır. Tirmizî’nin 270 (883) yılında tamamladığı esere “sahih” denilmesinin sebebi, Kütüb-i Sitte’ye eṣ-Ṣıḥâḥu’s-sitte denildiği gibi eserin ihtiva ettiği hadislerin büyük kısmının sahih nitelikli olmasıdır.

Hadis Sayısı. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, sonundaki “ilel” bahsiyle birlikte kırk altı bölüm (ebvâb) içinde 2496 babdan meydana gelmektedir. İlk iki cildi Ahmed Muhammed Şâkir tarafından yayımlanan beş ciltlik baskıya göre 3956, Tuḥfetü’l-aḥveẕî ile birlikte basılmış olan nüshadaki rakamlamaya göre ise 4051 hadis ihtiva etmektedir. Dört sünenin her birinde mevzû hadis bulunduğunu iddia eden Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, bu eserdeki hadislerden de yirmi üçünün uydurma olduğunu ileri sürmüş, ancak Süyûtî el-Ḳavlü’l-ḥasen fi’ẕ-ẕebbi ʿani’s-Sünen adlı eserinde sözü edilen hadislerin uydurma olmadığını ispat etmiştir (bk. Mübârekfûrî, I, 365-367). Ṣaḥîḥayn’ın her biri kadar hadis ihtiva eden el-Câmiʿ tekrarlarının azlığı ile tanınır. Tirmizî şârihi Mübârekfûrî’nin birçok bab ve hadisin mükerrer olduğunu söylemesine rağmen gösterdiği on bir bab ve seksen kadar hadisin büyük çoğunluğunun iki defa, pek azının ise üç defa (meselâ bk. Urenîler hadisi, “Ṭahâret”, 55; “Eṭʿime”, 38; “Ṭıb”, 6) tekrarlandığı görülmektedir ki bunların önemli bir kısmı kaçınılmaz tekrarlardır. Eserde ta‘lik miktarı da son derece azdır.

Tertibi. Kütüb-i Sitte’ye dahil olan diğer eserler gibi el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ de konularına göre (ale’l-ebvâb) tasnif edilmiştir. Konuların sıralanması ve konu başlıklarının belirlenmesinde Tirmizî’nin özellikle hocası Buhârî’den etkilenmiş olmakla beraber ondan ayrıldığı noktalar da vardır. Eserin sünenlerde olduğu gibi “Kitâbü’ṭ-Ṭahâre” ile başlaması, bölüm adlarını verirken “kitâb” yerine “ebvâb” kelimesini kullanması ve hadislerin merfû olduğunu belirtmek üzere her defasında “an resûlillâh sallallāhü aleyhi ve sellem” kaydını koyması belirgin özelliklerindendir. Eserde mevkuf ve maktû hadisler sadece merfû hadisler değerlendirilirken zikredilmiştir. el-Câmiʿin Ahmed Muhammed Şâkir tarafından yayımlanan I ve II. ciltlerinde bölüm adları “ebvâb” şeklinde muhafaza edilmiş, ancak eserin neşrini tamamlayan diğer iki nâşir tarafından beş ciltlik Kahire baskısının öbür ciltlerinde “ebvâb” kelimeleri “kitâb” olarak değiştirilmiştir. Tirmizî bab adlarını (terâcim) çok defa o babın hadislerindeki ifadelerden seçerek “bâbü mâ câe fî kezâ” şeklinde ve bir sonuç belirtmeyecek tarzda tesbit etmiştir. Bazı konularda da bab başlığı konulmadığı, bazı bab başlıkları ile konu arasındaki ilginin zorlukla kurulduğu görülmektedir. Neshin söz konusu olduğu bahislerde genellikle önce mensuh, sonra da nâsih hadisler sıralanmaktadır (bk. “Ṭahâret”, 6-7, 8-9, 58-59). Bab başlığı konulmadığı zaman ilgili fasıllar ya sadece “bab” veya “bâbün minhu”, “bâbün minhu eydan” veya “bâbün minhu âhar” ifadeleriyle ayrılmaktadır.

İstanbul kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunmaktadır.

Tercümesi

el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i Sünen-i Tirmizî Tercemesi adıyla Osman Zeki Mollamehmetoğlu sened zincirinde sadece sahâbî olan râvileri kaydederek Türkçe’ye tercüme etmiştir (I-VI, İstanbul 1981).

Şerhleri

1. ʿÂriżatü’l-aḥveẕî fî şerḥi’t-Tirmiẕî. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî (ö. 543/1148) tarafından kaleme alınan bu eser el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’in tamamını kapsayan ilk şerhtir.

2. en-Nefḥu’ş-şeẕî şerḥu Süneni’t-Tirmiẕî. İbn Seyyidünnâs el-Ya‘merî (ö. 734/1334) tarafından yazılan ve el-Câmiʿin üçte ikisini ihtiva eden yarım kalmış bir şerhtir.

3. Şerḥu Süneni’t-Tirmiẕî. Zeynüddin el-Irâkī’nin adı geçen tekmilesinden ayrı olarak kaleme aldığı bir şerhtir.

4. Ḳūtü’l-muġteẕî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Süyûtî’ye (ö. 911/1505) ait olan bu şerh daha önceki şerhlerden özellikle Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin görüşlerine dayalı özlü bir eserdir.

5. el-ʿArfü’ş-şeẕî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Muhammed Enver Şah el-Keşmîrî’nin (ö. 1933) el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i okuttuğu sırada talebeleri tarafından derlenmiş takrirlerinden meydana gelen bu bir ciltlik şerh.

6. Tuḥfetü’l-aḥveẕî bi-şerḥi Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Hindistanlı hadis âlimi Mübârekfûrî (ö. 1934) tarafından kaleme alınmıştır.

Diğer Hadis Kitapları